اقتصاد مقاومتی به عنوان یکی از نظریههای اقتصادی مرتبط با شرایط ویژه محسوب میشود. شیوهای که کشورهای بسیاری با عناوین دیگر اما با روش نسبتا یکسان در راستای افزایش تاب آوری اقتصادی خود در پی گرفتهاند. مطلب زیر به گونهای تخصصی به بررسی اقتصاد مقاومتی در قرآن کریم میپردازد.
اقتصاد اسلامی برخلاف اقتصاد غربی، بر قناعت و پرهیز از مصرفگرایی تأکید دارد. اقتصاد غربی نیازهای انسان را نامحدود و منابع و امکانات جهان را محدود میداند، درحالیکه در اسلام منابع و امکانات نامحدود معرفی شدهاند (وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا).1
اسلام مسئلهی اقتصاد را (براساس اصالت انسان) بهعنوان جزئی از مجموعهی قوانین خود که تنها میتواند قسمتی از نواحی حیات انسانی را تنظیم کند، مورد توجه قرار داده و حل مشکلات اقتصادی را در اصلاح مبانی عقیدتی و اخلاقی مردم میداند (اقتصاد در مکتب اسلام، امام موسی صدر، مقدمه و پاورقی: علی حجتی کرمانی، مقدمه، ص13): «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الأْرْضِ»2
اسلام اقتصاد را در جهت اهداف عالیهی بشر دانسته و بر این اساس، نگرش سوسیالیستی یا سرمایهداری را که اقتصاد را مبنا قرار میدهند، رد میکند. هدف اسلام این است که امت اسلامی، در همهی ابعاد زندگی از بیگانگان مستقل باشد. در این میان، استقلال اقتصادی اهمیت خاص دارد و مطالعهی تاریخ نشان میدهد که کشورهای استعمارگر نیز بهطور عمده از همین طریق توانستهاند به مقاصد سیاسی-فرهنگی خود در کشورهای دیگر دست یابند. در قرآن کریم نیز آیاتی وجود دارد که مسلمانان را از اینکه به هر شکلی تحت سلطهی بیگانگان قرار گیرند، نهی کرده است. از جمله آیهی شریفهی «و لن یجعل الله للکافرین علی المسلمین سبیلاً: خداوند هرگز راهی برای کافران بر مؤمنان قرار نداده است.»3
بر این اساس، اهم آیاتی که میتوان به آنها درباب اقتصاد مقاومتی استناد کرد، با ترتیب دادن مقدمات و مؤخرات، به قرار زیر است:
«و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه...»4
کلمهی «قوه: نیرو و امکانات» عام است و فقط شامل نیروی نظامی نیست، بلکه نیروهای سیاسی و اقتصادی را نیز شامل میشود؛ چه آنکه قدرت اقتصادی برتر یکی از دو طرف جنگ، در سرنوشت جنگ سرد یا گرم، نقش تعیینکنندهای دارد.
چنانکه امام صادق (ع) میفرماید: «سیاه کردن موی سر و صورت پیرمردان رزمندهی مسلمان، از مصادیق قوه است: الخضاب بالسواد»5
«انتم الاعلون ان کنتم مومنین: شما برترید اگر مؤمن باشید.»6
برتری بر دشمنان در همهی عرصهها، از جمله اقتصاد را میتوان از این آیه برداشت کرد.
«و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا: خداوند برای کافران بر مؤمنان راه تسلطی قرار نداده است.»7
یعنی خداوند راضی نیست که کافران بر مؤمنان سلطهی سیاسی، اقتصادی یا فرهنگی پیدا کنند. پس مؤمنان باید کاری کنند که کفار شرق و غرب بر آنان مسلط نشوند و هر تصمیم و قرارداد و عملی که موجب سلطهی کفار و برتری آنان شود، نامشروع و حرام است. یکی از این سلطهها، سلطهی اقتصادی است.
«کزرع أخرج شطئه فآزره فاستغلظ فاستوی علی سوقه یعجب الزراع لیغیظ بهم الکفار: همانند زراعتی که جوانههای خود را خارج ساخته، سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و برپای خود ایستاده و بهقدری رشد و نمو کرده که کشاورزان را به شگفتی وامیدارد. این مثل برای آن است که کافران را به خشم آورد.»8
مفاد آیه، قدرت یافتن مسلمانان و رسیدن آنان به تمدن و شکوه و عظمتی است که دشمنان اسلام تاب تحمل آن را ندارند، مانند اقتدار سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی. در تفاسیر توضیح بیشتری آمده است.
یعنی از برکات آسمانی و برکات زمینی هر دو برخوردار خواهند شد. آیا چنین امتهای مؤمنی هرگز با کمبود منابع اقتصادی مواجه خواهند شد؟ خیر. آیا اقتصاد مقاومتی جز این است؟
از سوی دیگر، از دیدگاه قرآن کریم، سعی و تلاش موتور محرکهی انسانهاست، لکن هر انسانی متناسب با میزان سعی و تلاش خود بهره میبرد:
و آن لیس للانسان الا ما سعی: برای آدمی آنچه خود انجام داده است، چیز دیگری نخواهد بود.» به عبارت دیگر، در دنیا و آخرت، انسان مهمان سفرهی خویش است. از جای دیگر بیحساب برای او نخواهد رسید. البته این امر هم در بُعد مادی و اقتصاد صدق میکند، هم در بُعد معنوی.
در قرآن صدها کلمه و دهها آیه در زمینهی کار و تلاش که اشاره به اقتصاد مقاومتی دارد، آمده است، کلماتی همچون «جهد»، «جهاد»، «سعی» و «تلاش» که همواره انسان را بهسوی جهاد اقتصادی سوق میدهد، از جمله آیهی فوق که متضمن کلمهی سعی است و سعی به نهایت تلاش در اقتصاد و معنویات اشاره دارد.
در سورهی هود، آیهی «هو انشاکم من الارض و استعمرکم فیها: خداوند شما را از زمین ایجاد کرد و اراده نمود که توسط انسانها زمین آباد گردد.» قطعاً یکی از مصداقهای بارز اقتصاد مقاومتی در حوزهی زمین و کشاورزی است که مورد تأکید مقام معظم رهبری است.
----------------
1. ابراهیم، 34.
2. اعراف، 96.
3. نساء، 141.
4. انفال، 60.
5. بحار، ج61، ص158.
6. آلعمران، 138.
7. نساء، 141.
* برداشتی از مقاله دکتر پیمان فلسفی مدیرکل دفتر نمایندگی ولی فقیه در وزارت جهاد کشاورزی